* شرط در قانون مدني به دو معنا به كار رفته است:
1- چيزي است كه وجود يا تاثير يك امر حقوقي به آن بستگي دارد. مثلاً مي¬گويند اهليت متعاملين شرط صحت معامله است يا مي گويند فوت موصي شرط تاثير وصيت است.
2- توافقي است كه اشخاص ضمن عقد ديگري انجام مي¬دهند. اين نوع توافق مستقل نيست و تابع تعهد اصلي است و به همين دليل، در صورت بطلان يا انحلال تعهد اصلي، از بين ميرود.
* شروط باطل غيرمبطل: ماده 232 قانون مدني «شروط مفصله ذيل باطل است ولي مفسِد عقد نيست:
1. شرطي كه انجام آن غيرمقدور باشد
2. شرطي كه در آن نفع و فايده نباشد
3. شرطي كه نامشروع باشد».
* شرط غيرمقدور: شرط غيرمقدور، شرطي است كه امكان تحقق آن وجود ندارد. منظور از غير مقدور مطلق است يعني هيچ كس نتواند آن را انجام دهد.
* شرط بي فايده: شرطي است كه در آن نفع و فايدهاي نباشد. ملاك تشخيص نفع، عرف است.
* شرط نامشروع: شرط خلاف قوانين امري، نظم عموي و اخلاق حسنه را شرط نامشروع گويند. مانند اينكه در ضمن عقد نكاح دائم شرط شود كه زوج ملزم به انفاق به زوجه نباشد يا شرطي كه ورثه را از ارث محروم مي كند.
* ضمانت اجراي شروط باطل غير مبطل:
1- مشروط له جاهل به بطلان شرط باشد: حق فسخ دارد.
2- مشروط له عالم به بطلان شرط باشد: حق فسخ ندارد. زيرا در اين حالت، قاعده ي اقدام جاري است.
* شروط باطل مبطل: ماده 233 قانون مدني: «شروط مفصَّله ذيل باطل و موجب بطلاق عقد است:
1. شرط خلاف مقتضاي عقد
2. شرط مجهولي كه جهل به آن موجب جهل به عوضين شود».
* شرط خلاف مقتضاي ذات عقد: مقتضاي ذات عقد «اثري است كه هدف اصلي عقد را تشكيل ميدهد» بنابراين در صورتي كه ضمن عقد بيع شرط شود كه مشتري مالك مبيع نشود يا بايع مالك ثمن نشود عقد بيع باطل است.
* مقتضاي ذات عقد با مقتضاي اطلاق عقد متفاوت است. شرط خلاف مقتضاي اطلاق عقد صحيح است به عنوان مثال طرفين شرط مي كنند مبيع در محل ديگري غير از محل عقد تسليم خريدار شود.
* شرط مجهولي كه باعث جهل به عوضين مي شود. مانند اين كه كسي خودروي خود را به ديگري بفروشد و در ضمن آن شرط كنند فروشنده هر وقت خواست مبيع را تحويل مشتري دهد.
* شروط صحيح: مطابق ماده 234 قانون مدني، شرط صحيح سه نوع است:
1. شرط صفت [كميت يا كيفيت] 2. شرط نتيجه(شرط غايت) 3. شرط فعل اثباتاً يا نفياً.
* شرط صفت: ماده 234 قانون مدني: «شرط صفت عبارت است از شرط راجع به كيفيت يا كميت مورد معامله». شرط راجع به كيفيت مانند آن كه قالي به شرط اين كه بافت كاشان باشد و شرط راجع به كميت، مانند اين كه زميني به شرط دارا بودن مساحت معين مورد معامله قرار گيرد.
* تخلف از شرط صفت كيفي: مشروط له حق فسخ دارد (ماده 235 قانون مدني).
* تخلف از شرط صفت كمي [شرط مقدار] :
1- مورد معامله غير قابل تجزيه باشد: مشروط له اعم از بايع يا مشتري، فقط حق فسخ دارد (ماده 355 قانون مدني و ماده 385 قانون مدني).
2- مورد معامله قابل تجزيه باشد: خريدار هم حق فسخ دارد و اين حق فسخ به عنوان خيار تبعض صفقه است، هم حق گرفتن ارش. اگر مال زياد بوده باشد: زياده متعلق به بايع است بنابراين بايع حق فسخ ندارد (ماده 384 قانون مدني).
* مطابق ماده 149 قانون ثبت: نسبت به ملكي كه با مساحت معين و با سند رسمي مورد معامله قرار گرفته باشد و بعداً معلوم شود اضافه مساحت دارد، ذي نفع مي تواند قيمت اضافي را بر اساس ارزش مندرج در اولين سندِ انتقال و ساير هزينه هاي قانوني معامله [قيمت روز معامله]، به صندوق ثبت، توديع و تقاضاي اصلاح سند خود را بنمايد. اين ماده، مواد 355 و 385 قانون مدني را تخصيص زده است. بنابراين حق فسخ را از فروشنده گرفته و به ذي نفع [مشتري] اين حق را داده است كه با پرداخت اضافه قيمت بر اساس روز معامله تقاضاي اصلاح سند خود را بنمايد.
* شرط نتيجه: ماده 234 قانون مدني: «شرط نتيجه آن است كه تحقق امري در خارج شرط شود». بنابراين، شرط نتيجه آن است كه تحقق اثر يك عمل حقوقي (اعم از عقد يا ايقاع) در عقد شرط شود. مانند شرط وكالت يكي از طرفين عقد بيع. طبق ماده 236 قانون مدني: «شرط نتيجه در صورتي كه حصول آن نتيجه موقوف به سبب خاصي نباشد، آن نتيجه به نفس اشتراط حاصل مي شود».
* اعمال حقوقي دو قسم است:
1- اعمالي كه براي تحقق آنها اسباب و تشريفات خاصي وجود ندارد. اين دسته از اعمال به محض اشتراط واقع مي شوند. مانند وكالت يكي از طرفين عقد از ديگري.
2- اعمال حقوقي كه براي تحقق آن ها سبب خاصي وجود دارد مانند ازدواج و طلاق؛ اين دسته از اعمال حقوقي از طريق شرط نتيجه محقق نخواهد شد. بنابراين، اگر زوجه در عقد نكاح شرط كند كه «همسر اول زوج مطلقه باشد»، اين شرط به محض اشتراط و همراه با ايجاب و قبول محقق نخواهد شد.
* تخلف از شرط نتيجه: مشروط له حق فسخ دارد.
* شرط فعل: ماده 234 قانون مدني: «شرط فعل آن است كه اقدام يا عدم اقدام به فعلي بر يكي از متعاملين يا بر شخص خارجي شرط شود».
* انواع شرط فعل:
1- شرط فعل مثبت: براي مثال شرط مي كنند خريدار خانه، اتومبيل فروشنده را تعمير كند.
2- شرط فعل منفي: مانند شرط عدم احداث بناي بيش از چهار طبقه.
* تخلف از شرط فعل مثبت:
1- مباشرت مشروط عليه شرط شده يا شرط به نحو وحدت مطلوب باشد: مشروط له حق فسخ دارد.
2- مباشرت مشروط عليه شرط نشده يا شرط به نحو تعدد مطلوب باشد: ابتدا مشروط عليه، الزام به انجام تعهد مي شود و اگر ممكن نشد به هزينه متعهد (مشروط عليه) ثالث آن عمل را انجام مي دهد. در نهايت اگر هيچ يك از اين دو ممكن نبود: مشروط له حق فسخ عقد اصلي را خواهد داشت.
* تخلف از شرط فعل منفي: مشروط له حق فسخ دارد.